برجام به ایستگاه پایانی رسید

برجام که در تاریخ 14 ژوئیه 2015 (23 تیر 1394) نهایی شد، شامل چندین تاریخ مهم و بندهای غروب است که بر اساس ضمیمه V یا پیوست پنجم تعریف شده‌اند. این تاریخ‌ها از روز تصویب محاسبه می‌شوند و به تدریج تحریم‌ها را کاهش یا خاتمه می‌دهند. برخی محدودیت‌ها دائمی هستند مثل ممنوعیت ساخت سلاح هسته‌ای، اما بسیاری از آن‌ها خاتمه می‌یابند یا به اصطلاح «غروب» می‌کنند.

به عنوان مثال، در «روز اجرا» در 16 ژانویه 2016 (26 دی 1394) پس از تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرای تعهدات اولیه هسته‌ای ایران مانند کاهش سانتریفیوژها و محدودسازی غنی‌سازی به 3.67 درصد، تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده برداشته شد.

در «روز انتقال» در 18 اکتبر 2023 (26 مهر 1402) که هشت سال پس از روز تصویب بود، محدودیت‌های سازمان ملل بر موشک‌های بالستیک و تسلیحات متعارف خاتمه یافت و اتحادیه اروپا تحریم‌های هسته‌ای باقی‌مانده را برداشت.

و اکنون در 18 اکتبر 2025 (26 مهر 1404) که 10 سال پس از روز تصویب است؛ قطعنامه 2231 به طور خودکار منقضی شده و موضوع برنامه هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج می‌شود.

البته در این 10 سال اتفاقات بسیار زیادی رخ داده که شاید مهم‌ترین آن‌ها، خروج آمریکا از برجام بود. «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا در سال 2018 و در دوره اول حضور خود در کاخ سفید، واشنگتن را از این توافق خارج کرد. ایران نیز در پی بی‌عملی غرب به تعهدات خود و طبق مفاد توافق، تعهدات خود را کاهش داد و همواره اعلام کرد در صورت بازگشت طرف‌ها به توافق، این تعهدات برگشت‌پذیر است.

قطعنامه 2231 چیست؟

قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که در 20 ژوئیه 2015 (29 تیر 1394) تصویب شد، برجام را تأیید و به آن جنبه حقوقی الزام‌آور داد. این قطعنامه تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران مانند قطعنامه‌های 1737، 1747، 1803 و 1929 را به حالت تعلیق درآورد.

اما یک موضوع جنجالی نیز در این بین وجود دارد. سازوکار بازگشت تحریم‌ها (اسنپ‌بک) در بندهای 10 و 11 قطعنامه 2231 شورای امنیت و در متن برجام پیش‌بینی شد. این سازوکار به هر عضو توافق اجازه می‌دهد که در صورت ادعای «عدم پایبندی اساسی ایران» به تعهدات، موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. در چنین شرایطی، بدون نیاز به رأی‌گیری مثبت، تمامی تحریم‌های لغوشده طی قطعنامه‌های قبلی به طور خودکار بازمی‌گردند.

طبق بند 8 قطعنامه، روز 18 اکتبر 2025 به عنوان «روز خاتمه» تعیین شده است. در این تاریخ، تمام مقررات قطعنامه به طور خودکار خاتمه می‌یابد و شورای امنیت رسماً موضوع برنامه هسته‌ای ایران را از دستور کار خود خارج می‌کند. این یعنی برجام از نظر حقوقی سازمان ملل به پایان می‌رسد. همچنین، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از این پس فقط در چارچوب توافق جامع پادمان‌ها (ان‌پی‌تی) و پروتکل الحاقی-البته اگر ایران آن را اجرا کند- به برنامه هسته‌ای ایران نظارت می‌کند، نه بر اساس محدودیت‌های خاص برجام. مهم‌ترین نکته اینکه ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل که تحریم‌های اجباری را توجیه می‌کند، خارج می‌شود و به عنوان یک «دولت عادی» در ان‌پی‌تی تلقی می‌شود.

در ماه‌های اخیر چه گذشت؟

تحولاتی که در ماه‌های اخیر رخ داد، باعث افزایش تنش‌ها میان ایران و طرف‌های غربی عضو برجام شد. پس از «گزارش جامع» که «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی بنا به درخواست غربی‌ها از برنامه هسته‌ای ایران تهیه کرد، تهران به «انجام فعالیت‌های اعلام‌نشده، وجود مکان‌های مشکوک، انباشت مواد هسته‌ای با غنای بالا و عدم همکاری با آژانس» متهم شد؛ گزارشی که ایران آن را «سیاسی، غیرحرفه‌ای و جانبدارانه» توصیف کرد و به نظر بسیاری از کارشناسان بهانه‌ای برای اقدامات تجاوزکارانه آمریکا و رژیم صهیونیستی و همچنین فعال‌سازی اسنپ‌بک شد.

در هفته پایانی تیر ماه بود که «ژان نوئل بارو» وزیر امور خارجه فرانسه در جمع خبرنگاران در بروکسل اعلام کرد این کشور به همراه شرکای خود در برجام شامل انگلیس و آلمان تا پایان ماه اوت و در صورتی که پیش از آن پیشرفت ملموسی در زمینه توافق هسته‌ای ایران حاصل نشود، اسنپ‌بک را علیه ایران فعال خواهند کرد. این تحولات پس از اتفاق افتاد که ایران و آمریکا در حال مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای ایران بودند که رژیم صهیونیستی با همراهی واشنگتن به ایران حمله نظامی کرد و علاوه بر شهادت فرماندهان نظامی و غیرنظامیان، تاسیسات هسته‌ای ایران از جمله در نطنز، فردو و اصفهان مورد حمله و تخریب قرار گرفت.

به‌رغم این فشارها، مقامات ایران در راستای دفاع از منافع ملی و مردم باز هم تاکید داشتند که باب دیپلماسی باز است اما واقعیت این بود که طرف غربی در راستای اهداف زیاده‌خواهانه اصولا اعتقادی به توافق نداشتند چنان‌که گفت‌وگوهایی که میان ایران و تروئیکای اروپایی در ژنو، استانبول و نیویورک برگزار شد با نتیجه‌ای همراه نبود.

در 28 اوت 2025 (6 شهریور 1404)، تروئیکای اروپایی نامه‌ای به شورای امنیت ارسال کردند و ایران را به «عملکرد ضعیف قابل توجه» مانند غنی‌سازی بیش از حد مجاز و عدم همکاری با آژانس متهم کردند. این اقدام فرآیند 30 روزه فعال‌سازی اسنپ‌بک را آغاز کرد. آمریکا نیز از آن حمایت کرد، اما روسیه و چین آن را غیرقانونی توصیف کردند، چراکه آمریکا از برجام خارج شده و تروئیکای اروپایی مکانیسم حل اختلاف را دور زده بودند و از همه مهمتر این که سه کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان در طول سال‌های اخیر به هیچ یک تعهدات برجامی‌شان نیز عمل نکرده بودند.

در سپتامبر 2025 (شهریور-مهر 1404)، شورای امنیت به 2 پیش‌نویس رأی داد؛ پیش‌نویس کره جنوبی به‌عنوان رئیس شورای امنیت برای «ادامه تعلیق تحریم‌ها» با 4 رای موافق، 2 رای ممتنع و 9 رای مخالف شکست خورد. این اقدام کره جنوبی یک روند عادی بود که می‌بایست پس از ارائه نامه طرفین، رئیس دوره‌ای شورای امنیت آن‌را انجام می‌داد. پیش‌نویس روسیه و چین برای تمدید 6 ماهه قطعنامه تا آوریل 2026 نیز با کارشکنی غربی‌ها شکست خورد.

این شکست‌ها به معنای آن بود که از منظر غربی‌ها، اسنپ‌بک «فعال» شده و تحریم‌های سازمان ملل که قبل از سال 2015 وضع شده بود، از 29 سپتامبر 2025، یعنی 30 روز پس از اطلاع تروئیکای اروپایی به طور رسمی بازگردانده شده‌اند. سازمان ملل در یادداشتی رسمی تأیید کرد که این تحریم‌ها «همانند قبل از تصویب قطعنامه 2231» اعمال می‌شوند، از جمله ممنوعیت صادرات تسلیحاتی، محدودیت‌های هسته‌ای و مالی، و فهرست افراد و نهادهای تحریمی.

ایران، روسیه و چین بازگرداندن قطعنامه‌ها را «غیرقانونی» توصیف و اعلام کردند کشورها الزامی برای رعایت آن ندارند.

در همین راستا، مسکو مشروعیت اقدام اروپا را از پایه زیر سؤال برد. «ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت خارجه روسیه روز یکشنبه ششم مهرماه و ساعاتی قبل از اجرای اسنپ‌بک در کانال تلگرامی خود نوشت: «اروپایی‌ها با حقه‌بازی، رویه حل اختلاف پیش‌بینی‌شده در قطعنامه 2231 را نادیده گرفتند. طبق این قطعنامه، ابتدا باید اختلافات از طریق مکانیسم حل اختلاف بررسی شود و تنها در صورت بن‌بست، موضوع به شورای امنیت ارجاع داده شود. اما لندن، پاریس و برلین این مراحل را نادیده گرفتند و مستقیماً درخواست خود را به شورای امنیت ارائه کردند.»

دیپلمات روس نوشت: «از منظر حقوق بین‌الملل، این اقدام یک کلاهبرداری است. اگر قوانین را نقض کنید، حق استفاده از مکانیسم‌های پیش‌بینی‌شده در آن را از دست می‌دهید. این کشورها به‌صورت مکرر قطعنامه 2231 را نقض کرده‌اند. پس از انقضای برخی محدودیت‌های اعمال‌شده علیه ایران در 18 اکتبر 2023، آن‌ها تحریم‌های مشابهی را به‌صورت یک‌جانبه اعمال کردند. غرب سال‌هاست تعهدات خود در قبال برجام را اجرا نکرده و ایالات متحده نیز در سال 2018 به‌طور کامل از این توافق خارج شد.»

پایان برجام

آنچه امروز یعنی 18 اکتبر 2025 رخ می‌دهد (یا باید رخ دهد) شامل خاتمه رسمی قطعنامه 2231 است یعنی شورای امنیت موضوع ایران را از فهرست مسائل خود حذف می‌کند و پرونده هسته‌ای از حالت تهدید صلح جهانی خارج می‌شود.

«میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در این راستا نوشت: «18 اکتبر تاریخ قطعنامه 2231 که تایید توافق هسته‌ای در شورای امنیت سازمان ملل بود، به پایان می‌رسد. برجام دیگر وجود نخواهد داشت. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها در چارچوب توافق جامع پادمانی برنامه هسته‌ای ایران را بررسی خواهد کرد.»

«سید عباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران که اخیرا در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد شرکت کرده است، شامگاه جمعه و در صفحه خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «در اجلاس اخیر وزرای جنبش عدم تعهد که در کامپالا برگزار شد، بیش از 120 کشور در به رسمیت شناختن این واقعیت به ایران پیوستند که قطعنامه 2231 روز شنبه منقضی می‌شود و تمام محدودیت‌های شورای امنیت علیه ایران پایان می‌یابد. از این پس ایران به عنوان یکی از امضاکنندگان پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای، صرفاً به حقوق و تعهدات خود در چارچوب این پیمان پایبند خواهد بود. این تعهد شامل هیچ‌گونه محدودیتی در ابعاد برنامه هسته‌ای کشور نیست و همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها در چارچوب توافق جامع پادمان و مطابق با قانون مصوب مجلس شورای اسلامی انجام خواهد شد.»

وزیر خارجه ایران با اشاره به تلاش برخی کشورها برای اعمال فشار سیاسی بر تهران افزود: «اقدامات غیرقانونی که توسط تعداد اندکی از دولت‌های منزوی دنبال می‌شود، از سوی اکثریت قاطع کشورهای جهان رد شده است. کسانی که همچنان بر تحریف واقعیت اصرار دارند، تنها خود را بیشتر منزوی خواهند کرد. حقوق حاکمیتی ایران قابل مذاکره نیست و تحت فشار سیاسی قرار نمی‌گیرد. حاکمیت قانون باید بر روابط بین‌الملل غلبه داشته باشد، نه اجبار و فشار.»

عراقچی پیش از این، مهم‌ترین بخش اجلاس را موضع جنبش عدم تعهد درباره موضوع اسنپ‌بک دانسته و گفته بود: «جنبش عدم تعهد در بیانیه خود تأکید کرده است که اقدام سه کشور اروپایی در فعال‌سازی اسنپ‌بک غیرقانونی است و از نظر 121 کشور عضو این جنبش، چنین سازوکاری اتفاق نیفتاده است. بنابراین، قطعنامه 2231 شورای امنیت همچنان پابرجا بوده و قطعنامه‌ها و تحریم‌های گذشته بازنگشته است.»

عدم وجاهت روند بازگرداندن تحریم‌های پیشین علیه ایران

وزارت امور خارجه روسیه نیز روز جمعه اعلام کرد که در تاریخ 18 اکتبر «تمامی مفاد و احکام قطعنامه 2231 باید خاتمه یابد، از جمله محدودیت‌ها و سازوکارهای پیش‌بینی‌شده در آن. شورای امنیت سازمان ملل موظف است بررسی پرونده‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را به پایان برساند و بند "عدم اشاعه" باید از فهرست موضوعات تحت بررسی شورای امنیت حذف شود.»

مسکو خاطرنشان کرده است: «برخلاف ادعاهای بی‌اساس و پافشاری کشورهای اروپایی برجام، روند بازگرداندن تحریم‌های پیشین علیه ایران فاقد وجاهت است؛ زیرا بریتانیا، آلمان و فرانسه مرتکب نقض‌های جدی و اساسی در اجرای قطعنامه 2231 شده‌اند و به‌کلی از رویه‌های مقرر، که برای جلوگیری از سوءاستفاده طراحی شده بود، سر باز زده‌اند. اروپایی‌ها با نادیده گرفتن همه موانع حقوقی و سیاسی، مسیر تقابل را در پیش گرفتند. اما طبق حقوق بین‌الملل، طرفی که خود به‌صورت نظام‌مند تعهدات را نقض کرده است، نمی‌تواند از مکانیسم‌ها و امتیازات مندرج در همان توافق بهره‌مند شود.»

وزارت خارجه روسیه تاکید کرده است: «اقدامات فاقد مبنای حقوقی و رویه‌ای اروپا که از سوی ایالات متحده که مدت‌ها پیش از برجام خارج شد و متأسفانه از سوی دبیرخانه سازمان ملل نیز مورد حمایت قرار گرفته‌اند، هیچ الزام حقوقی برای اعضای مسئول جامعه جهانی ایجاد نمی‌کند. با پایان یافتن اجرای قطعنامه 2231، برجام نیز رسماً به گذشته می‌پیوندد؛ توافقی که به‌حق یکی از دستاوردهای بزرگ دیپلماسی بین‌المللی به‌شمار می‌رفت.»

نامه ایران، روسیه و چین به سازمان ملل

«کاظم غریب‌آبادی» معاون وزیر خارجه ایران نیز شامگاه جمعه و در گفت‌وگویی تلویزیونی به بیانیه 21 کشور عضو گروه دوستان منشور ملل متحد در نیویورک در حمایت از ایران اشاره کرد و گفت: «در این بیانیه تصریح شده که تحریم‌هایی که غرب و آمریکا به‌صورت غیرحقوقی و یک‌جانبه بازگردانده‌اند، فاقد وجاهت حقوقی‌اند و کشورهای عضو سازمان ملل الزامی برای اجرای آن‌ها ندارند. بیانیه اخیر وزارت خارجه روسیه نیز بر همین نکته تأکید دارد. علاوه بر آن، روز شنبه ایران، چین و روسیه به‌صورت مشترک نامه‌ای را به دبیرکل سازمان ملل و رئیس شورای امنیت ارسال خواهند کرد تا اعلام کنند که قطعنامه 2231 به پایان رسیده و کشورها تعهدی نسبت به تحریم‌های مرتبط با آن ندارند.»

دیپلمات ارشد ایران با بیان اینکه ایران به تلاش‌های خود برای گسترش همراهی بین‌المللی در این زمینه ادامه خواهد داد، تأکید کرد: «هدف ما این است که تفسیر حقوقی درست از پایان قطعنامه و بی‌اعتباری تحریم‌های ادعایی غربی را در سطح جهانی تثبیت کنیم.»

تعامل یا تقابل؟

به این ترتیب، پرونده‌ای که یک دهه نماد پیچیده‌ترین مناقشه دیپلماتیک میان ایران و غرب بود، رسماً بسته می‌شود. حالا در غیاب برجام، صحنه سیاست جهانی با دو واقعیت روبه‌روست: از یک‌سو، ایران که خود را متعهد به احقاق حقوق و البته عمل به تعهدات خود در چارچوب ‌ان‌پی‌تی می‌داند و از سوی دیگر، غرب که همچنان تلاش دارد با ابزار فشار، مسیر خود را طی کند؛ مسیری که به اذعان کارشناسان نتیجه‌بخش نبوده است. اینکه این پایان، آغاز مرحله‌ای تازه از تعامل یا تقابل باشد، در گرو تصمیم‌هایی است که طرفین اتخاذ خواهند کرد، اما تجربه نشان داده دیپلماسی همیشه راهی برای بازگشت به میز گفت‌وگو باقی می‌گذارد.